سيبويه، نامش عمروبن عثمان بن قنبر و كنيه اش ابوالبشر و از بردگان بني حارث بن كعب بود.سيبويه عالم معروف ايراني در نحو زبان عربي و مولف كتاب مشهور ((الكتاب))(نخستين ومعتبرترين كتاب در نحو عربي)متولد بيضا(انشان) بوده ولي تاريخ زندگي او بدرستي معلوم نيست. سيبويه در سال 180، در سن چهل سالگي درگذشت و در گورستان باهليه مدفون شد. ابتدا بر قبر او سنگ سياهي بود كه در دكاني در دروازه كازرون قرار داشت و به سنگ سياه معروف است.تا اينكه در سال ١٣۵٣ خورشيدي به مناسبت دوازدهمين قرن در گذشت سيبويه كنگره اي در شيراز بر گزار شد و ارامگاه جديد او را در سال١٣٣۶ خورشيدي ساختند. آرامگاه سيبويه در جنوب غربي شيراز، در محله سنگ سياه در قبرستان باهليه قرار دارد. وجه تسميه اين محله به سنگ سياه به دليل وجود سنگ سياه چهار گوشي است كه بر روي تربت سيبويه نصب شده است. بناي اصلي آرامگاه كه توسط انجمن آثار ملي ساخته شده، تالاري است در سمت شمال به طول 8 متر و عرض 5 متر، كه شامل طاق نماهايي با كاشي هاي معرق، سقف آن به شكل رسمي هشت و معلقي كاري آراسته شده است. قبر سيبويه در وسط ساختمان قرار دارد و سنگ سياهي به طول 190 سانتي متر و عرض 70 سانتي متر و ارتفاع 35 سانتي متر بر روي آن قرار دارد. بر روي سنگ قبر نام، تاريخ ولادت و تاريخ وفات سيبويه ذكر شده است. محوطه آرامگاه چند متر است، به وسيله سنگ هايي تيشه اي مفروش شده و درون آرامگاه نيز با سنگ سياه پوشيده شده است. در محل آرامگاه سكويي قرار دارد كه با چند پله به كف حياط متصل مي شود

اين مكان مشهور به كوه خواجه است واز اين محل تمام شهر آباده ديده مي شود.بنايي گنبدي شكل كه آرامگاه خواجه عكاشه است برفراز اين كوه قرار دارد كه داراي قبه و بارگاه باشكوهي بوده وبرفراز آن ضريحي است به طول3متر و عرض1/5و ارتفاع 1/5متر كه از چوب گردو ساخته شده ومنبت كاري گرديده است. داراي كتيبه ايست كه نام چهارده معصوم(ع) بر آن منقوش گرديده .در جلو ضريح دربي است كه اين اشعار بر آن نوشته شده است.
هر كه در اين روضه درآيد ز صدق هست دعايش به يقين مستجاب
روي نياز هر كه بر اين آستان نهاد پاي شرف ز يقين بر آسمان نهاد
زدر درآ و شبستان ما منور كن دهان مجلس روحانيان معطر كن
بنا به گفته آقاي مرحوم حاج شيخ محمد علي جان نثار (امام جماعت سابق مسجد امام حسن(ع)) در كتاب حبيب السير در صفحه 344 مذكور گرديده است كه ( آن بزرگوار عكاشه ابن محصن اسدي است كه در جنگهاي احزاب و خيبر به دستور حضرت رسول اكرم (ص) مقدمه لشكر را عهده دار بوده است ودر جنگ شهيد شده. جناب خواجه عكاشه براي ترويج ديانت حقه اسلام به بلخ و بخارا مسافرت نمود. اهالي بلخ مقدمش را گرامي شمرده و به لقب خواجه كه مخصوص بزرگان آن ديار است ملقبش نموده اند . آن جناب در هنگام اقامت خود در بلخ ابنيه خيريه بنا نموده و اكنون نيز يكي از دروازه هاي بلخ به نام نامي او مشهور است .جناب خواجه عكاشه پس از مراجعت از بلخ در ولايت فارس از دارفاني به سراي باقي شتافت و اكنون مدفن او مزار خاص و عام است.و در صفحه 398 كتاب حبيب السير نيز از دروازه عكاشه در بلخ كه به وسيله محمد خان شيباني اورنگ گشوده شده و در فصل راهنماي دانشوران درباره خواجه عكاشه ذكر شده كه( عكاشه بر وزن فعاله) نام عكاشه ابن محصن اسدي است و نام فرزند او و هم چنين نام طايفه اي از اولاد او ميباشد . ( فريدون ابن عكاشه كه به عربي و فارسي شعر مي گفته و در قرن هشتم ميزيسته ، نيز از اين طايفه است).بر طبق يكي از مقاله هاي موجود قبر موجود متعلق به خواجه عكاشه نيست بلكه اين قبر متعلق به خواجه جلال الدين فريدون عكاشه مي باشد كه از مستوفيان و وزراء شاه شيخ ابو اسحاق اينجو بوده است كه مردي اديب و شاعر بوده است و در كتابي كه در همان عصر نوشته شده اشعار زيادي از وي آورده شده است.اين شخص در يكي از جنگ هايي كه بين امير مبارز الدين محمد شاه يزد و شاه ابو اسحاق اينجو رخ داده است كشته شده و جسد او را در كوه دفن كرده اند و از آن زمان به كوه خواجه معروف گرديده است.
متاسفانه هم اكنون هيچ اثري از ضريح و كتيبه نيست! خود ساختمان نيز به دليل عدم رسيدگي و بي توجهي مسئولان و مردم بسيار آسيب ديده و در حال تخريب است .
كوه خواجه از عهد هخامنشيان ، اشكانيان ، ساسانيان در بين مردم مقدس بوده است و در قله آن آتشكده و عبادتگاه ساخته بودند براي همين خواجه را در اين كوه به خاك سپرده اند.
اين كوه هم اكنون مورد توجه ورزشكاران،كوهنوردان وديگر گرو ههاي مردم است . در دامنه اين كوه بوستاني جنگلي است كه درختان كاج دروسعت قابل توجهي همراه با آبنماهايي مصنوعي جلوه نمائي مي كنند

در ۱۸ كيلومتري شمال شرقي صالح آباد، رشته كوه كناري هريرود پهلو گشوده و دره و گذرگاهي ساخته‌است و برابر آن آبادي بزرگي پديد آمده و قراول‌خانه‌اي داير بوده‌است و چون در سده ۸ هـ.ق. خواجه حسام الدين، حسن بن علي بن محمد شافعي ابيوردي، از شاگردان ملا سعد تفتازاني در آن جا به خاك سپرده شده، از آن پس نام خواجه حسام را يافته‌است . آرامگاه خواجه حسام به گونه چهار طاقي بزرگ، از آجر ساخته شده و ركن الدوله ،والي خراسان ، كه در سال ۱۲۹۹ هـ.ق. ، از اين محل ديدن كرده‌است، نوشته‌است اين چهار طاقي رو به خرابي است

آرامگاه جغتين درشمال روستاي گيسور در72 كيلومتري شمال ­شرقي گناباد واقع شده­ است.اين بنا به صورت چهارطاقي گنبدداراست. اين قبربه اشتباه به جغتاي پسرچنگيزخان مغول نسبت داده شده،ولي به احتمال زياد بناي آرامگاه محل خاكسپاري يكي از بزرگان ايراني است كه درقرن 8هجري بنا شده­ ومتعلّق به دوره‌ي ايلخاني است.

در تهران كسي نيست كه نام بقعه بي بي شهربانو را نشنيده باشد. آرامگاهي تاريخي كه قرار گرفتن آن در نزديكي شهر ري نگذاشته هيچ گاه فراموش شود.

كتيبه اي كه در اين زيارتگاه وجود دارد، بقعه را متعلق به شهربانو، همسر امام حسين (ع) و مادر امام سجاد (ع) مي داند اما هنوز هم كساني هستند كه به دليل قرارگرفتن اين زيارتگاه بر كوه، نزديكي به چشمه و معماري سنگي، اين آرامگاه را به اسطوره هاي ايراني نسبت مي دهند و معتقدند كه اين بنا به آناهيد تعلق دارد. 

 اما صرف نظر از ويژگي هاي زيارتگاهي آن، مقبره بي بي شهربانو  يك بناي تاريخي است كه در طول دوران هميشه مورد توجه حكومت ها بوده است.

يك آرامگاه ساساني

آرامگاه بي بي شهربانو، محوطه مستطيل شكلي است كه از شمال به جنوب ساخته شده. با طول 33متر و عرض 22 متر كه از شمال به كوهستان محدود مي‌شود و در بخش جنوبي آن چند بناي محكم سنگي با سقف گنبدي وجود دارد.

فضاي كلي آرامگاه بي بي شهربانو با ديواري سنگي و تاريخي از بناهاي اطراف جدا مي شود كه باستان شناساني كه اين بنا را بررسي كرده اند، عمر ديوار را به قرن چهارم هجري نسبت مي دهند. اما در سال هاي بعد، محوطه اصلي اين زيارتگاه با ساخت چند ديوار، رواق‌، اتاق و راهرو از بخش هاي ديگر جدا شده كه مي توان گفت اين بخش هاي تازه ساز هر كدام در دوره اي ساخته شده و بنا را به دو قسمت كهنه و جديد تقسيم كرده اند.

بقعه بي بي شهربانو از سنگ و گچ ساخته شده است. با طاق‌هاي آجري كه شباهت زيادي به بناهاي ساساني دارند. در حقيقت باستان شناسان معتقدند كه هسته اصلي اين بنا، يعني همان بقعه در دوره ساساني ساخته شده و در سده چهارم از آن براي آرامگاه استفاده شده است كه بعدها با اضافه كردن جزئياتي به شكل امروزي در آمده است.

اتاقك هاي تاريخي

اگر گذارتان به آرامگاه بي بي شهربانو بيفتد مي بينيد كه اين بقعه يك حرم كوچك چهارگوشي است  كه مدخل اصلي آن رو به شرق قرار دارد. با سردري كه ظاهرا در روزگار صفوي ساخته شده و گنبدي كه كاشي‌كاري ها و گچ‌بري‌ها و تزيينات آن عموما متعلق به عصر قاجاريان است.

درست جلوي اين سر در، دهليزي خواهيد ديد كه در قديم به شكل يك ايوان بوده و بخشي از حياط اندروني بقعه به شمار مي‌ رفته است. در جنوب اين دهليز يك بناي مربعي خواهيد ديد كه از سنگ ساخته شده و متعلق به قرن چهارم است اما با اين حال همچنان استواري خود را حفظ كرده است.

در جنوب حرم هم اتاق مسدودي وجود دارد كه در جهت شرقي ـ غربي ساخته شده و احتمال مي دهند ساخت آن به دوره ساساني برگردد. اين اتاق از شرق به بناي مربع سنگي مي رسد و اين مهم ترين دليلي است كه ادعا مي كنند در گذشته تنها راه ورود به بناي سنگي بوده است.

اما در بخش شمالي حرم، مسجد يا رواقي از دوره قاجاريه به چشم مي خورد. صحن بزرگتر بقعه كه حياط بيروني آن هم محسوب مي‌شود، در شمال اين مسجد قرار دارد و در شمال صحن اتاقي براي اقامت ميهمانان متولي يا زوار احداث شده است.

غار هميشه روشن

پايين پله‌هاي بقعه بي‌بي شهربانو و در سمت راست اين پله ها، غاري خواهيد ديد كه هميشه با نور چند شمع روشن است. اين غار كه مدخل تنگ و باريكي هم دارد، تبديل به اتاقك كوچكي شده كه زائران نذر خود را با روشن كردن شمع در داخل آن ادا مي كنند.

 در قسمت ديگري از اين غار، پنجره‌ مشبكي قرار دارد كه ظاهرا در قديم دختران جوان طبق مراسمي بر آن دخيل مي بستند تا بخت خوب و سفيدي نصيبشان شود!

در ضلع غربي خيابان هاتف نرسيده به خيابان ابن‌سينا، مقبره باباقاسم قرار دارد. مقبره باباقاسم و در جنب او مدرسه اماميه و يا مدرسه باباقاسم، از آثار قرن هشتم هجري مي‌باشد. براي آگهي از وضع ساختمان مدرسه به كتاب «نفيس گنجينه آثار تاريخي اصفهان» (ص302 تا 310) مراجعه شود.

مقبره باباقاسم كه يكي از باباهاي اصفهان در قرن هشتم بوده و احتمالاً در اين محل ساكن و در مدرسه مجاور تدريس مي‌كرده است، به شكل هرمي و داراي هشت ترك مي‌باشد (مقبره بابا ركن‌الدين در تخت‌فولاد داراي دوازده ترك و ظاهراً نشانه شيعه دوازده امامي بودن آن است)

شرح حال باباقاسم هم چون ديگر باباهاي اصفهان غيرمعلوم اما تصوف و عرفان او و شهرتش از بناي گنبد و بقعه او ظاهر است. گنبد مقبره باباقاسم در سال 741هـ به وسيله سليمان بن ابي‌الحسين بن طالوت دامغاني بنا گرديده و در سال 1044هـ به وسيله شخصي به نام آقا زمان فرزند آقا جمال ميوه فروش تعمير شده است.

اسامي خلفاء راشدين در شش شمه كوچك به خط ثلث پوسته شده بر زمينه لاجوردي در بالاي درب چوبي مدخل مقبره نوشته شده كه نام سه خليفه اول را مؤمنين شكسته‌اند و فقط نام مبارك حضرت علي عليه‌السلام باقي است و نشانگر آنست كه باباقاسم از جمله عرفاء و صوفيه سني مذهب مي‌باشد.

در داخل بقعه باباقاسم قبري است كه صاحب آن، پهلوان ميرزاعلي فرزند استاد حيدر متوفي 1153هـ.ق است. ر.ك مصلح الدين مهدوي، سيري در تاريخ تخت فولاد اصفهان، ص71.

اين بقعه در طرف غرب خيابان كنوني علامه مجلسي در حدود پانصد متر دورتر از مسجد جامع در كوچه بابا قاسم و در نزديكي مدرسه بابا قاسم معروف به اماميه ( كه به معرفي اين بنا نيز خواهيم پرداخت.) واقع شده است. در اين بقعه رو به طرف شمال داراي تزئينات قطار بندي و كاشي كاري بسيار زيبايي مي باشد.

آندره گدار باستان شناس فرانسوي در خصوص اين بنا و كتيبه آن مي گويد: اين بنا در سال 741 ه . ق توسط سليمان ابوالحسن طالوت دامغاني بر مزار استادش بابا قاسم اصفهاني بنا شده و در سال 1044 ه . ق توسط آقا خان فرزند آقا جلال ميوه فرو ش مرمت شده است. اين مساله براساس كتيبه واقع در قسمت فوقاني نماي خارجي سردر كه با خط ثلث رسفيد معرق بر زمينه كاشي لاجوردي تائيد مي شود.

متن كتيبه فوق كه نشانگر مرمت اين بنا، سال مرمت و شخص مرمتگر مي باشد ، به اين شرح است:

« توفيق يافت عزت آثاري آقا زمان بن آقا جمال ميوه فروش ، در تعمير گنبد عارف معارف سبحاني ، بابا قاسم اصفهاني في شهر رجب المرجب سنه 1044 كتبه محمدرضا الامامي. »

برقسمت فوقا ني پنجره مشبك ديوار شرقي سر در كتيبه اي شامل دو حاشيه و يك متن به اين شرح وجود دارد:

« بسم الله الرحمن الرحيم. سلام آل يس انما يريد الله ليذهب عنكم الرجس اهل بيت و يطهركم تطهيراً و سقاهم ربهم شراباً طهوراً. قال النبي صلي الله عليه و سلم الا و من مات علي حب آل محمد . العبد صاحب الخيرات الفقير علي بن عوض بن ..... »

كتيبه لوح سنگي ديگر منصوب بر قسمت فوقاني ديوار شرقي سردر به خط نستعليق برجسته به اين شرح است:

« وقف صحيح شرعي اسلامي خود گردانيد آقاي هادي پاشنه ساز ولد مرحوم آقا مهدي تمامت حصه ورسدي خود را از اسباب و افزار مچه شتر كه به او مي رسد بر بابا قاسم كه هر ساله آن چه عايد او مي شود به مصارف بابا قاسم برسد. سنه 1299 ».

در اين مقبره يك سنگ قبر و يك اتاق جانبي نيز وجود دارد كه سنگ قبر متعلق به پهلوان ميرزا علي ، مربوط به قرن دهم هجري مي باشد.

مدرسه بابا قاسم در تقاطع خيابان كمال و مجلسي اصفهان قرار دارد.اين مدرسه از سوي طالوت دامغاني در سال ۷۲۵ هجري قمري براي بابا قاسم از بزرگان اهل تصوف اواخر دوران ايلخاني ساخته شده است.

بابا قاسم سال ۷۴۱ هجري قمري درمي گذرد و در چند قدمي همين مدرسه دفن مي شود. مقبره او گنبدي شش ترك دارد كه مشابه آن بر مزار بابا ركن الدين تخت فولاد اصفهان هم ديده مي شود. اين مدرسه هنوز هم طلبه نشين است.

محراب نماز خانه مدرسه بابا قاسم به موزه متروپوليتن نيويورك برده شده است. از سازندگان اين مدرسه شيخ محمد عمر بوده است. اين مدرسه پس از صفويه اماميه خوانده شده است.

منابع:

سايت دفتر تبليغات حوزه علميه
سايت پايتخت فرهنگي جهان اسلام
wikipedia

آرامگاه معروف «بابا حاج توكل» سازه‌اي سنگي واقع در روستاي بابالنگر است كه سنگ‌هاي بكار رفته در آن فاقد تراش هستند. ليكن فاصله ملات خور سنگ‌ها بندكشي شده داخل فضا داراي اندود گچ است و تزيينات گچ‌كاري هم به صورت استامپي در آن ديده مي‌شود. بنا داراي سردابه و ضريحي چوبي در مركز آن است.

ورودي اوليه بنا از ضلع جنوبي بوده كه داراي دري منبت‌كاري شده با نقوش هندسي و اسليمي بسيار زيبايي بوده است. قسمتي از اين در، در غرفه خراطي موزه مردم‌شناسي سبزوار نگهداري مي‌شود. ورود و خروج در حال حاضر فقط از ضلع شمال شرقي صورت مي‌گيرد. يك رشته پلكان بالا رو در ضلع جنوب شرقي براي دسترسي به بام وجود دارد. اين بنا با عنايت به ارزش‌هاي معماري، تاريخي، فرهنگي به شماره ۱۰۹۰۱ در فهرست آثار ملي كشور ثبت گرديده است. اين بنا در روستاي بابالنگر در فاصله ۸۵ كيلومتري شمال شرقي شهر سبزوار قرار دارد.

موقعيت : شهر خوسف دوره صفويه
ابن حسام خوسفي شاعر تواناي قرن نهم هجري در بخش خوسف شهرستان بيرجند مي زيسته است. اين شاعر خوش ذوق كه شغل اصلي او دهقاني مداح اهل بيت و شيعه مذهب بوده است. اين بنا داراي پلان چليپايي شكل و پوشش عرق چين با گنبد كلاه فرنگي مي باشد . از تزيينات اين بنا شامل رسمي بندي در گوشه ها ،‌كتيبه موجود دور تا دور ساقه گنبد و طرح هاي چليپايي پنجره هاي مشبك است.زمان ساخت بنا دوره صفويه است كه در دوره قاجار تغييراتي در آن داده شده است.

شهر باستاني معروف به جوليان در محوطه وسيعي در دامنه غربي ارتفاعات كبير كوه و در فاصله 5 كيلومتري روستاي چم كبود آبدانان واقع شده است. وجود آثار متعدد و گستردگي بناها و تأسيسات مختلف مورد نياز يك سكونتگاه عمده وجود اين شهر باستاني را تأييد مي كند. آتشگاه بزرگ شهر، آب انبار، شبكه آبرساني و بناهايي با كاربرد هاي مختلف اهميت اين شهر را مي رساند. در بلندي هاي شرقي مشرف بر شهر دژ مستحكمي ايجاد شده كه داراي ديوار كنره اي است و دوره قديمي تري را مي رساند. وجود آب، زمين حاصلخيز، جنگل بلوط و پناهگاه طبيعي كبير كوه شرايط مساعد براي وجود چنين شهري ايجاد نموده است. اطلاعات بيش تر در مورد اين شهر در گزارش تفصيلي مكان نوشته شده است. سفال هاي نخودي و قرمز خشن، چرخ ساز با نقش افزوده و در موارد متعدد با شاموت شن ريزه نشان مي دهد كه شهر متعلق به دوره تاريخي است. تيغه هاي سنگي موجود بر سطح محوطه قدمت نيز اين شهر را مي رساند.