مقدمه
در استان سرسبز گلستان و در ميان شهرهاي آن تنها شهري كه خصايص كهن خود را حفظ كرده است شهر گرگان مي باشد كه سابقه سكونت استان در آن به هزاره ششم پيش ازميلاد مي رسد، اين شهر در پيش از 1316 خورشيدي استرآباد ناميده مي شد و محله هاي قديم آن از قبيل سرچشمه ، نعلبندان ، شيركش و ... يادآور گذشته پرشكوه گرگان مي باشد 0
محققان، سياحان و جهانگردان مختلفي از اين شهر و بافت زيباي شهري آن كه در نهايت هماهنگي خود را در آغوش طبيعت گسترده ، ديدن كرده اند 0 از جمله ايشان مي توان به ميرزا ابراهيم ، جيمز موريه ، فريزر و هيلن براند اشاره كرد ؛ همچنين از بناهاي به يادماندني و تاريخي گرگان كه نظر هر بيننده اي را جلب مي كند مي توان مسجد جامع ( سلجوقي )، امامزاده نور ( سلجوقي ) ، مدرسه عماديه ( اوايل قاجار )، مجموعه تقوي ، باقري ( قاجار ) و ... را نام برد كه هر كدام از اين بنا ها در جايگاه خود قابل بررسي و معرفي هر چه بهتر هستند. كه در اين مجال در مسير اين رسالت سعي برآن شده است كه با معرفي و بررسي ويژگي هاي معماري و مرمتي امامزاده نور كه يكي از زيبا ترين و بي مانند ترين نمونه هاي معماري و اصالت وجودي بنا هاي تاريخي كشورمان محسوب مي شود . قدمي اندك در اين راه برداشته شود.؛مواردي كه دراين تحقيق به آنها پرداخته خواهد شد عبارت اند از :1- بيان موقعيت جغرافيايي امامزاده نور 2- بيان ويژگي هاي تاريخي و پيشينه تحقيقاتي امام زاده نور 3- بيان ويژگي هاي معماري كه درغالب معماري خارجي و معماري داخلي تعريف شده است 4- بيان گزارشهاي مرمتي امام زاده نور توسط ميراث فرهنگي استان مازندارن5- روشهاي مرمتي كه در غالب سه واژه (آسيب ، علل آسيب، روش درمان )مختصر شده است. 7- نتيجه گيري و در آخر بيان منابع و مآخذي كه در اين تحقيق ارائه شده است . اميد كه مورد قبول واقع گردد.
(مشخصات عمومي منطقه و موقعيت جغرافيايي امام زاده نور)
منطقه گرگان و دشت به وسعت حدود 14000 كيلومترمربع به شمال شرقي ايران و در نزديكي درياي مازندران بين 53 درجه و 55 دقيقه تا 56 درجه و 27 دقيقه طول شرقي و 36 درجه و 31 دقيقه تا 37 درجه و 47 دقيقه عرض شمالي قرار گرفته است .اين منطقه از جنوب و شرق به رشته كوه هايي از سلسله جبال البرز ، از شمال به رودخانه اترك و مرز ايران و شوروي و از غرب به درياي مازندران محدود مي گردد ارتفاع دشت از 25 متر ( اراضي پست شمال گرگانرود ) تا حدود 150 متر ( گرگان ) و ارتفاع كوه هاي جنوبي منطقه تا بيش از 3000 متر نيز تغيير مي نمايد .
آرامگاه اسحاق بن موسى بن جعفر(ع) معروف به مشهد نور منطقه فوق الذكر را شامل مي شود و بين 1تا 45و54درجه و 45 دقيقه طول شرقي و 36 درجه و 40 دقيقه تا 37 درجه و 30 دقيقه عرض شمالي قرار گرفته و از جنوب به حد جنوبي حوزه آبريز رودخانه قره سو وارتفاعات جنوب روستاي زيارت، از شرق به امتداد بين فاضل آباد تا مرز ايران و شوروي ، از شمال به رودخانه اترك و مرز ايران و شوروي از غرب به درياي مازندران محدود مي باشد.آرامگاه اسحاق بن موسى بن جعفر(ع) معروف به مشهد نور، از بناهاي دورة سلجوقى در شهرستان گرگان است. اين بنا در مركز شهر گرگان، درگذر سرچشمه از محلة سبزه مشهد قرار دارد و منابع جغرافيايى و تاريخى نيز تنها به ذكر نام آن اكتفا كرده، اطلاعاتى دربارة ويژگيهاي معماري بنا به دست نداده‌اند.( نك :قورخانچى، 2/25؛ ستوده، 5(1)/196؛ ملگونف، 64؛ ميرزاابراهيم، 49؛ رابينو، 244)
(بيان ويژگي هاي تاريخي و پيشينه تحقيقاتي امام زاده نور)
امامزاده اسحاق معروف به امامزاده نور كه نسبت آن به حضرت موسي كاظم منتهي مي گردد 0و از ابنيه قرن نهم هجري ( دوره سلجوقي ) محسوب مي شودبهترين ارزيابي تاريخي از اين زيارتگاه توسط سوكك p.p.soucek در دوران پر اهميت معماري ايراني است ؛ همچنين نصرالله مشكوتي مطالبي در رابطه با آن ارائه كرده كه در هر صورت هر دو اين مطالب حاوي اطلاعات بسيار كمي در رابطه با بنا مي باشند همچنين پروفسور روبرت هيلن براند در سال 1351 خورشيدي بنا را مورد بررسي و مطالعه قرار داد ومقاله اي در ارتباط با آن منتشر كرده اند
آراء محققان دربارة اين بنا تا حدودي متناقض است، چه برخى به استناد كتيبة حك شده بر چارچوب در قديمى ساختمان، آن را مربوط به سدة 9ق (مشكوتى، 191) و برخى بدون ارائة ادلة كافى آن را متعلق به بناهاي سدة 8ق (هوت، آثار تاريخى/1، معماري/2 ، 205 ) و شماري با توجه به تزيينات آجري بنا، مربوط به سدة 6ق و يا اواخر سدة 6 و اوايل سدة 7ق دانسته‌اند(رابرت هلن براند و سوِكك، ص144 -142 )؛ اما با توجه به تاريخ 525ق كه بر صندوق چوبى مرقدامام زاده حك شده است به نظر مى‌رسد كه بنا در اين تاريخ ساخته شده باشد. (ستوده، 5(1)/196-197)
اين بنا از لحاظ تزئينات آجري شكل كثيرالاضلاع و 12 ضلعي ساخته شده و داراي محراب گچبري ، دو لنگه در قديمي و صندوق چوبي نفيس كه روي مرقد مي باشد از ابنيه قرن نهم به شمار مي آيد . تاريخ سال 867 هجري بر روي در آن حك شده مرقد كه در داخل صندوق چوبي شكل قرار داده شده از گچ مي باشد در روي چهار بدنه آن آياتي از كلام الله مجيد به خط كوفي باقيمانده است 0 ظرافت گچبري و دقتي كه در ترسيم خطوط آن به كار رفته حاكي از هنرمندي خطاط و نقاش مرقد است.
بررسي و ارزيابي شكل ابتدايي امامزاده با اطلاعات كنوني موجود در بنا بسيار مشكل مي باشد ؛ فقدان نوشته هاي تاريخي ، كتيبه هاي اصلي و عدم امكان بررسي وضعيت واقعي سقف كار را بسيار سخت مي كند . اما برآمدگي هاي كناري نشان مي دهد كه سقف تا اندازه اي روي بدنه اصلي بنا طراحي شده است .موقعيت قطعات كوچك تزئيني در نما نشان مي دهد كه كتيبه ها درست در بالاي آنها قرار گرفته است بنابراين هم ارتفاع داخلي و هم ارتفاع خارجي نشان مي دهد كه ارتفاع بنا تغييرچنداني نكرده است
«متاسفانه هيچ سند سلجوقي در رابطه با تاريخ ابنيه اين منطقه وجود ندارد با اين حال گنبد قابوس (397 ق/ 1006 م ) داراي طرح مشابهي است كه در آن لبه ها براي نگهداري سقف به كار مي رفتند و براي انتقال لبه ها در داخل احتياج به تغيير خاصي نيست 0 چون طرح داخل مدور است .همچنين در برج مهماندوست در نزديكي دامغان ( 490 ق/ 1097 م ) لبه ها داراي كتيبه مي باشند ولي در اينجا هم طرح داخل مدور است. شايد از اين مقايسه تطبيقي با بناهاي هم دوره بتوان نتيجه گرفت كه اين امكان وجود سقف امامزاده نوراز كتيبه اي سرچشمه مي گيرد كه اولا كمي بالاتر از كتيبه فعلي است و ثانيا قسمتهاي داخلي دستخوش تغيير شده است و چون سقف نمي توانست روي پايه مربعي شكل قرار گيرد 0 خود سقف مي توانسته به صورت گنبدي شكل باشد ، وجود لبه ها نشان مي دهد احتمال اينكه در قسمت بيروني تكامل طبقه دوم بين كتيبه كنوني و سقف دچار تحول شده باشد بسيار كم است . » ( هلن براند – 1987)
بيان ويژگي هاي معماري
بناي امامزاده نور بناي آجري كه شامل دوازده وجه است از خارج دوازده ترك و از داخل چهارگوشه مربع شكل درازاي ضلع جنوبي داخلي آن 690 و ضلع شرقي آن 980 سانتي متر است كه بر روي دو ستون پله اي بزرگ قرار گرفته است ، پله ها شيب دارند ولي يكسان و همانند نيستند. لبه ها نشان مي دهد كه زاويه هاي اطراف دو ستون بالايي 50 سانتي متر بالاي سطح زمين قرار دارد . بالاي هر لبه به داخل يك كتيبه سنگي فرو رفته است . 9 وجه داراي كتيبه هاي آجري كوچك و بزرگ مي باشد و 3 وجه ديگر هر زماني براي ورود مورد استفاده قرار مي گرفته است و داراي طرح تزئيني منحصر به فرد مي باشد. اين بنا با طرحى 12 ضلعى و مقطع داخلى چهارگوش منظم به ابعاد 740ئ725 سانتى‌متر ساخته شده است. مصالح بنا از آجر است و لبه‌هاي هر ضلع بنا از ارتفاع 50 سانتى‌متري كف موجود بر جدارة ديوار شروع شده، تا زير سقف ادامه مى‌يابد (هيلن براند، 55 ؛ نقشه؛ تحقيقات). بنا از نظر نقشه شبيه آرامگاه خواجه اتابك كرمان مربوط به سدة 6ق/12م (شرودر، 1025 -1024 ،)؛ نيز هيلن براند، و برج مهماندوست دامغان است (همانجا؛ نيز: نك: گدار، 259) بنا داراي 3 ورودي است. ورودي كنونى ساختمان در جنوب شرقى و رو به محوطة حياط و فضاي باز امامزاده قرار دارد. در طرحى كه دهِل در 1264ق/1848م از بنا تهيه كرده، اين ورودي وجود نداشته است؛ به نظر مى‌رسد كه اين مدخل بعدها در نتيجة تغييرات در بنا، ايجاد شده باشد (نك: هيلن براند، )ورودي ديگر در جهت شمال غربى قرار داشته، و به‌نظر هيلن‌براند مدخل اصلى آرامگاه بوده است (ص .(63 سومين مدخل در شمال شرق بنا قرار دارد و درِ قديمى ساختمان در اين ورودي نصب شده است (نك: دنبالة مقاله). در بخش داخلى بنا ضريحى فلزي مشبك به طول 326 و عرض 230 و ارتفاع 280 سانتى‌متر قرار دارد كه محافظ صندوق چوبى مرقد است (ستوده، 5(1)/196)از نوع پوشش اصلى بام اين بنا اطلاعى در دست نيست (سوسك، .(142 احتمالاً بام اصلى را بالاتر از سطح كنونى آن ساخته بوده‌اند (نك: هيلن براند، 57 .(56, به نظر هيلن براند قرنيزهاي موجود در بنا امكان دارا بودن پوشش گنبدي چند وجهى يا مخروطى شكل را براي آن مطرح مى‌سازد . پوشش كنونى بام، شيروانى است.
معماري خارجي
بخش پايينى بنا تا حدود 2 متر بالاتر از كف كنونى حياط فاقد تزيينات، و تنها شامل آجرچينى ساده است. بدنة بيرونى بنا را نيز قاب بنديهاي آجري همراه با تزييناتى از همين جنس در مركز و بخشهاي بالايى بدنه مزين ساخته است. درون قاب بنديهاي آجري فرورفتگيهايى به عمق يك آجر وجود دارد و بزرگى اين قاب بنديها سبب شده است كه نقوش پيچيدة آجركاري كه غالباً در هيچ يك از بدنه‌ها تكراري نيست، به آسانى در زمينة سادة آجري، جاي گيرد. هر بدنه به طور كامل داراي طرح تزيينى آجري است كه حاشية آن نيز با زنجيره‌هايى تزيينى از جنس سفال بى لعاب و با اشكالى چون ستاره‌ها و لوزيها استادانه كار شده است (هيلن براند، شكلهاي شم 25 -24 ، )؛ (نيز نك: سوسك، 144) پيچيدگى طرحهاي آجركاري بناي امام زاده اسحاق چنان است كه به نظر برخى نوعى خطاطى (نك: همو، و يا خط كوفى در شكل آجرهاي مربع شكل در قاب بنديهاي هر يك از بدنه‌ها به چشم مى‌خورد (نك: هيلن براند، 61 ، نيز ص 73 ،) اما به نظر مى‌رسد كه اين طرحها، طرحهاي آجري هندسى است كه مى‌توان مشابه‌آن را بر روي بخشى از منارة مسجد جامع استراباد، مشاهده كرد (نك: هوت، «آثار تاريخى»، 204-205)در بالاي قاب بنديهاي بزرگ هر بدنه - بجز ورودي شمال غربى - و در امتداد همان قاب و ادامة تزيينات آجري، با فاصلة 3 تا 4 رديف، رگچين آجري مشبك كاري تا زير قرنيز ديده مى‌شود (تحقيقات). به نظر هيلن براند، معمار آگاهانه قاب بنديهاي بزرگ را براي بهتر نماياندن اثر خود برگزيده است، اما مشبك كاريهاي آجري بالاي آن، جلوة قابهاي بزرگ بدنه با نقشهاي پيچيدة آجركاري را ندارد.
9 وجه از 12 وجه بنا داراي كتيبه هاي تزئيني مي باشد 0 ويژگي غيرمعمول در آن به كارگيري تنها دو اندازه آجر در اين نمونه هاست هر طرح داراي حاشيه تزئيني نازك با نمونه هاي تزئيني آجر تراش داده شده است 0كناره عمودي قاب از قسمت بالا توسط رشته هاي تك آجري و آجرهاي نصفه به تناوب تقسيم شده اند 0 پيچيدگي طرحهاي قابهاي بزرگ يادآور طرحهاي كوفي است 0 قابها طرحهاي تكراري ندارند و يا گذاشتن كنارهم و تركيب چند شكل هندسي اصلي وابسته نيستند0 چنين طرحهايي اكثرا روي ساختمانهاي قرون ميانه منطقه درياي خزر قرار دارند ، مانند : امامزاده عباس ساري ، امامزاده بي بي سكينه بابلسر.قابهاي بالايي مربع مستطيلي به سبك هاي قابهاي پايين تزئين شده اند نيمه پاييني ساختمان بدون تزئين است به جز قسمتهاي دوم،نهم، يازدهم و دوازدهم كه منطقه تحتاني به طور گسترده اي دوباره داراي طرح نقطه شده اند .
استفاده از تزئينات ديگر به خصوص در سر در ورودي اين امام زاده كه با مقرنس هاي كه بسيار زيبا هستند به همراه كاشي هاي كاربندي شده فيروزه اي رنگ كه زيبايي دو چندان را به ويژگي هاي ديگر بنا افزوده است .وروديها بخش اعظم تزيينات آجري سردر ورودي اكنون از ميان رفته، و به هنگام بازديد هيلن براند از بنا، جاي آن را پنجرة مشبكى گرفته بوده است؛ حال آنكه اكنون دو دستگاه تهويه به جاي آن تعبيه كرده‌اند. ورودي شمال شرقى، درون بدنه‌اي فاقد قاب بندي آجري، چون ديگر بدنه‌ها قرار دارد. درون طاق نماي بالاي ورودي، 4 رديف مقرنس و در قسمت ميانى آن، نقوشى با طرح ستاره به چشم مى‌خورد (نك: هيلن براند، 64 ،) بر لبة درونى طاق طرحهاي گل و گياه همراه با كاشى فيروزه‌اي رنگ ديده مى‌شود. در دو گوشة مثلث شكل پيشانى طاق نما با استفاده از كاشى فيروزه‌اي، ستاره‌هاي سه گوش و شش گوش پديد آورده‌اند. هيلن براند تزيينات كاشيهاي كار شده را مربوط به دورة سلجوقى (نك: سوسك ص 61 )، و سوسك تاريخ آن را پس از، آجركاري عصر سلجوقى و حداقل يك سده پس از آن مى‌داند بر سر در ورودي شمال غربى نيز طاق نمايى شكل گرفته از دالبرهاي پى در پى قرار دارد كه با مجموعه‌اي از مقرنس تزيين شده است و به رغم استفاده از آجر در آن، طرحى شبيه به گچ كاري را نشان مى‌دهد. در نماي درونى و بيرونى مقرنس و حتى در ميان لبة چندگانة دالبرها تزيينات آجري مشبك به شكل مربع، چند ضلعى و ستاره‌اي ديده مى‌شود. بالاتر از بخش مقرنس، تزيينات آجري مشبك كاري درون يك قاب بندي آجري تا زير قرنيز سقف ادامه يافته است و اين بخش از نظر ارتفاع و سبك كار با تزيينات ديگر بدنه‌ها تفاوت دارد (هيلن براند، 64-65)
معماري داخلي
ضريح و مرقد: ضريح فلزي داراي كتيبه‌هايى از آياتى از سوره هاي 91 و 93 قرآن مجيد در 4 جانب خود و نيز اشعاري در وصف امام زاده است. در ضلع شرقى نام خطاط، احمد نجفى زنجانى و تاريخ 1384ق حك شده است (نك: ستوده، 119) مرقد نيز در وسط محوطة درونى بنا كار گرفته از گچ است و بر روي 4 بدنة آن آياتى از قرآن مجيد به خط كوفى ممتاز باقى مانده (مشكوتى، 191) كه به نظر مى‌رسد تاكنون به درستى قرائت نشده است. بر روي مرقد، صندوق چوبى مشبكى نهاده‌اند و آيت الكرسى (بقره/2/255-257) به خط كوفى قديم بر حاشية بالاي صندوق و بسيار گود كنده شده است (ستوده، 5(1)/196-197). اين كتيبه از بخش بالاي ضلع غربى صندوق آغاز شده، و در ضلع شمالى تا ضلع شرقى امتداد يافته است و در ضلع جنوبى با تاريخ 525ق خاتمه مى‌يابد
محراب: در ضلع جنوب غربى بنا محرابى با گچ بري بسيار زيبا و پركار وجود دارد (همان، 5(1)/196) كه به صورت گود و برجسته و بدون استفاده از رنگ در تزيينات، كار شده است. احتمالاً بخشهاي ديگر محراب نيز داراي تزيينات گچ بري بوده، و اكنون تنها لچكيهاي طرفين قوس محراب و تا اندازه‌اي حاشية آن باقى مانده است (هلن براند 166) در زاوية درونى طاق محراب دو ستون باريك گچى ديده مى‌شود كه تزيينات گچ كاري درون طاقچه، ميان آن قرار دارد. تزيينات اين بخش شامل چند قطعة مشبك و چند پيچك زنجيره‌اي است. به گفتة هيلن براند اين نوع قاب بنديها برگرفته از گچ‌بريهاي سامره است و نمونة تزيينات آن نيز در مسجد جامع نايين وجود دارد (ص 69 ؛ نيز نك: هرتسفلد، ، )( 171 ، نيز 87 ، تزيين 241 ؛ پوپ، ،) در هر يك از لچكيهاي محراب، شمسه‌اي با حاشية گل‌دار وجود دارد كه در مركز شمسه كلمة «الله» به خط نسخ كنده شده است. فضاي باقى ماندة درون هر لچكى و طاق محراب با تزييناتى چون بته جقه‌هاي مشبك و پيچك پر شده است. روي هر يك از نقوش ياد شده با سوراخهايى متعدد اشكال هندسى بديعى پديد آمده كه قابل مقايسه با گچ‌بريهاي سامره است (نك: هيلن براند، تصوير ؛ (هرتسفلد، ، تزيين شم 53 ، نيز 81 -80 ، تزيين شم .114 )در حاشية گچ بري شدة قوس جناغى محراب، كتيبه‌اي به خط كوفى مزين وجود دارد كه با قراين موجود بخشى از آن تخريب شده است. كتيبه از سمت راست محراب از آية 16 سورة آل عمران آغاز، و ادامة آن يعنى بخشى از آية 17 به صورت معكوس در زير همان كتيبه كنده‌كاري شده است. الفباي كوفى كتيبه داراي تزيينات پيچيده‌اي است. همچنين معكوس نوشتن بخشى از آن نيز سبب درهم تنيدگى خطوط و دشواري در قرائت آن شده است (نك: هيلن براند،17و37)
درِ قديمى: تزيينات اين در به شيوة كنده‌كاري و نقوش گل و برگ و طرح ترنجى در وسط است. بر چهارچوبة اين در كتيبه‌اي كنده‌كاري شده كه نخستين بار توسط رابينو قرائت شده است (ص 244). از قرائت جديد چنين برمى‌آيد كه رابينو در خواندن برخى اسامى و كلمات به خطا رفته است (نك: ستوده،. به نوشتة كتيبة موجود، اين در به فرمان امير بهادر فرزند امير جلال‌الدين بايزيد و توسط فردي به نام حاجى محمد در تاريخ 857ق (قس: مشكوتى، همانجا) ساخته شده، و وقف بناي معروف به مشهدنور گرديده است (نك: ستوده، 33)همانجاحفاظت و نگهداري بنا: به‌سبب نوسازي و تغييراتى كه در دوره‌هاي مختلف بر روي بنا انجام گرفته، به تزيينات آجري برخى از نقاط بدنه آسيب رسيده است (نك: هيلن براند،65-66 )به نظر مى‌رسد كه بيشترين مرمتهاي بنا در دورة قاجار انجام گرفته باشد (همانجا). بنابر اسناد موجود در مركز ميراث فرهنگى استان مازندران، تمهيدات حفاظتى چون مرمت در قديمى امام زاده، محوطه‌سازي بنا و تعويض آجرهاي فرسودة داخل آن در طى سالهاي 1350 تا 1358ش انجام گرفته است.
محرابي گچبري در ضلع جنوبي اين بناست كه بسيار زيبا و پركاراست صندوقي چوبين كه يكي از ظرايف هنري ايران است ، مرقد امامزاده راپوشانده است . آياتي به خط كوفي قديم كه بسيار گود كنده شده است بر بدنه صندوق ديده مي شود . ضريحي مشبك آهنين به درازاي 326 و پهناي 230 و بلندي 280 سانتي متر محافظ صندوق چوبين است
محراب امامزاده نور گرگان :
امامزاده نور از ابنيه ي زمان سلجوقي است 0 گرچه محراب فاقد تاريخ است و قسمتي كه احتمالا حاوي كتيبه بوده از بين رفته است،ولي شيوه گچبري محراب و نقوش آن و روش كتيبه نگاري همه بيانگر اين نكته هستند كه محراب در نيمه ي اول قرن ششم هجري ساخته شده است 0 علاوه براين كتيبه صندوق قبر داخل مقبره متعلق به يكي ازحكام گرگان است كه بر روي آن تاريخ 525 هجري نوشته شده است 0
توصيف محراب : آنچه كه از محراب باقيمانده قسمت فوقاني است كه متشكل از يك طاقنما گچبريهايي و دو ستون در پايه ي طاقنما قرار گرفته كه نوساز هستند0 محراب به شيوه ي برجسته گچبري كاري شده و از اين جهت مشابه با مسجد جامع ساوه ومحراب پامنار زواره و محراب هاي اردستان و زواره و گنبد علويان همدان است 0 نقوش محراب زمخت و خشن هستند و برجسته تر از سطح محراب گچبري شده اند 0 بر لچكيهاي محراب دو دايره متداخل گچبري شده و در وسط
آنها كلمه الله نوشته شده است 0 نقش دايره متداخل بر روي محراب هاي بسياري درقرن ششم هجري برلچكهاي محراب به شكل گوشواره هستند كه روي آنها آزده كاري شده است ، طرح گچبري طاقنما برجسته گچبري متشكل از نقوش اسليمي زمخت است كه به طورمتقارن گچبري شده اند 0
كتيبه هاي محراب : كتيبه روي قوس طاقنماي محراب دو طرفه(روبه هم ) نوشته شده كه متضمن آيه 16 و قسمتي از آيه 17 سوره ي
آل عمران است 0 آقاي هيلن براند در مورد اين كتيبه نوشته است :
" براي هنرمندي كه عهده دار ساختن محراب بوده ، هدفش از خوانا نبودن كتيبه اين بوده كه تزئينات مهم تر از مفاد آن بوده است 0"
البته قداست كلام الهي براي يك هنرمند بسيار والاتراز مشغله ي تزيين است و همين قداست است كه باعث مي شود هنرمندي خط را به حدي پيچيده بنويسد كه به صورت مسئله رياضي تبديل مي شود 0به عبارتي هم پيچيده نوشتن هنر ، هنرمند است و هم ساده نگاري 0آقاي هيلن براند درمورد تاريخ محراب نوشته اند: " از آنجايي كه كتيبه هاي تزئيني براي ارائه يك تاريخ رضايت بخش كافي نيستند ، با اين حال شيوه ي كوفي برجسته از بالا بردن و پايين آوردن همانند شيوه اي است كه اكثرا دركتيبه هاي دوره ي مغول پيدا شده است 0 قرن 6/12 ميلادي تاريخي براي اين كتيبه ها به نظر كاملا معتل مي آيد 0 "
البته لازم به ذكر است كه اين كتيبه ها اندكي با كتيبه هاي محراب مسجد سنگان مشابهت دارند،ولي دوطرفه نوشتن كتيبه هارو به هم ، امري است كه در دوره سلجوقي در محراب مسجد جامع گلپايگان در سطح وسيعي نوشته شده است 0
سر بعضي از حروف كه به شكل كله گنجشك قبلا در كتيبه هاي محراب ساوه مورخ 504 هه. و قدمگاه فراشا مورخ 512 هـ . و محراب سنگي خواجه اتابك كرمان و محراب فاطمه خاتون اوايل قرن ششم هجري و محراب مسجد ملك و امامزاده كرار 528 هـ . وجود داشته است 0 با توجه به گچبريها و نقوش تزئيني و كتيبه هاي محراب بهترين تاريخ براي محراب همان تاريخ روي صندوق قبر يعني 525 هجري قمري است 0
" اين محراب يكي از نمونه هاي بسيار نادر در زمان سلجوقي در استان گلستان است 0 "
كتيبه چهارچوبه ي در ورودي امامزاده اسحاق :
معروف به شاهزاده نور
" قال محمد رسول الله صلي الله عليه و سلم : السرقه نرد البلاء و نريد في العمر صدق رسول الله وقف هذا الباب علي الروضة المنورة المعروفة بمشهدالنور الامير الاعظم الامير شير علي بهادر بن الامير الكبير المعظم امير جلال الدين با يزيد الجليلة الحسيني ادام الله تعالي ظلال جلاله ابتغاء لمرضات الله تعالي و طلباً لجزيل ثوابه و اكرامه و رحمته و شفاعة رسوله بنته محمد و اهل بيته المعصومين تقبل الله مفه في شهر رجب الموجب لسنة سبع و خمسبن و ثمنقه الهجرية النبويه المطفويه اللهم اغفر كتابه و لمن سعي في عمل البد حاجي حمد "
صندوق :
قسمت بالاي ضلع غربي صندوق :
" بسم الله الرحمن الرحيم "
قسمت پايين ضلع غربي صندوق :
" بسم الله الرحمن الرحيم
الله لا اله الاهوالي-تا- له مافي السو "
ضلع شمالي صندوق :
" ات و ما في الارض من ذالذي يشفع عنده "
ضلع شرقي صندوق :
" الا باذنه-نا-وسع كرسيه السموات و الارض "
ضلع جنوبي صندوق :
" ولايؤده خمطهما و هو العلي العظيم
في محرم سنة خمس و عشربن وخمسمايه "
كتيبه هاي ضريح فلزي امامزاده اسحق :
كتيبه بالاي ضلع جنوبي ضريح:
" بسم الله الرحمن الرحيم
والشمس وضحيها- تا- وماطحيها ونفس
اين بارگاه قدس ويا عرش كبريا
بامشرقي زشعشعه طلعت خدا
اين مركز تجلي انوار لايزال
يا صهبط شعشعه آثار لايري
از آسمان وحي فروزنده اختري"
قسمت بالاي ضلع غربي ضريح :
" اس و ما تسريها مالهما- نا- ربهم يدينهم فس
يا برتوي ز مطلع انوار انما
از بحر عصمتست يكي دُر شاهوار
كز عقدلؤلؤش اثر ارزش و لبها
از هفتمين سلائه آل بيمبراست
علي زبوستان امامت در اين سرا
شهزاده پور موسي جعفر الخوالرضا
اسحق نام نامي او نازل از سما
قسمت بالاي ضلع شمالي ضريح :
"اسويها ولايخافُ عُتُبيها ولسوف يعطيك ربك
در وصف حسن اونسحني بهر
آنگه كه نور سُر لقب شهريارها
نوري كه سجده گاه ملايك مطاف او
نوري كه از ثري بهريا در انجلا
تكريم شاهزاده جو فرضي است بر همه "
كتيبه هاي ضلع شرقي ضريح مبارك امامزاده اسحق :
" افتر في الم يحدُك يُتيماً مُناري-تا و اما بنعته ربك مخدث صدق
الله العلي العظيم كتبه احمد نجفي الزنجاني بدستور حجة الاسلام سجاد
علوي عمل استاد حسين اقليما كارخانه شمس سنة 1384
تعظيم شهريار چه واجب باسط
پروانگان شمع شبافروز حفرنش
ناچيز هديه اش برشد برده از وفا
شايد كه اين ضريح مقدس بروز حشر
گردوگواه قلب سليم اندران سرا
در سال غشفو لين سخن آمد به يادگار
باشد كه ستاد گرداند اين الرضا رضا
بخط احمد نجفي زنجاني "
كتيبه سنگي در آب انبار پهلوي امامزاده اسحق در استراباد :
" افسوس كه اهل خرد از هوش شدند
از خاطر همدمان فراموش شدند
آنانكه بهر زبان سخن مي گفتند
آيا چه شنيدند كه خاموش شدند
اين بدرماندگي پناه همه
كرم توست عذر خواه همه "
از اين كتيبه امروز نشاني نيست 0
بيان گزارشهاي مرمتي امام زاده نور
به نظر مى‌رسد كه بيشترين مرمتهاي بنا در دورة قاجار انجام گرفته باشد بنابر اسناد موجود درمركز ميراث فرهنگى استان مازندران، تمهيدات حفاظتى چون مرمت در قديمى امام زاده، محوطه‌سازي بنا و تعويض آجرهاي فرسودة داخل آن در طى سالهاي 1350 تا 1358ش انجام گرفته است محرابي گچبري در ضلع جنوبي اين بناست كه بسيار زيبا و پركاراست صندوقي چوبين كه يكي از ظرايف هنري ايران است ، مرقد امامزاده راپوشانده است . آياتي به خط كوفي قديم كه بسيار گود كنده شده است بر بدنه صندوق ديده مي شود . ضريحي مشبك آهنين به درازاي 326 و پهناي 230 و بلندي 280 سانتي متر محافظ صندوق چوبين است
گزارش جديدترين مرمت
معاون حفظ و احياء سازمان ميراث فرهنگي، صنايع دستي و گردشگري گلستان از آغاز مرحله سوم مرمت امامزاده نور شهرستان گرگان با هدف مرمت فضاي داخلي آن خبر داد. مينو ناظري اظهار داشت: در مرحله دوم مرمت بناي تاريخي و مذهبي امامزاده نور، برداشت بدنه آجري آسيب ديده در خارج بنا و مرمت بدنه‌هاي آجري، تزيينات كتيبه‌هاي آجري و همچنين مرمت ستون نماهاي كنج‌هاي داخلي و جرزهاي آجري محراب انجام شده است. وي به ايرنا گفت: در مرحله سوم فضاي داخلي امامزاده شامل كف‌سازي ، اجراي ازاره و مرمت بدنه‌هاي آجري، اجراي اندود گچ مسلح و بندكشي توسط پيمانكاران ذيصلاح و زير نظر معاونت حفظ واحياء اين سازمان انجام مي‌شود. گفتني است امامزاده نور گرگان از آثار دوران سلجوقي بوده كه در محله سرچشمه اين شهرستان واقع شده است. ناظري اعتبار اجراي مرحله سوم مرمت امامزاده نور را 220 ميليون ريال اعلام كرد. اين بنا كه از آجر و ملات گل و آهك با پلان داخلي مربع و پلان بيروني دوازده وجهي ساخته شده علاوه بر تاريخي ومذهبي بودن، آثار معماري ارزشمندي مثل درب نفيس، محراب و صندوقچه زيبايي دارد. مرمت اين بنا از سال 1380 آغاز شد و باتوجه به‌برنامه‌هاي ارايه شده از سوي حوزه فني سازمان ميراث فرهنگي گلستان وكميته فني سازمان مركزي، بدنه- هاي بيروني و تزيينات آجري بيروني بنا و همچنين بخشهايي از ستون نماهاي كنج‌هاي داخلي و زير محراب اين امامزاده تاكنون مرمت شده‌است. بناي امامزاده نور شهرستان گرگان همچنين به شماره 346 در فهرست آثار ملي كشور به ثبت رسيده است
روشهاي مرمتي كه در غالب سه واژه (آسيب ، علل آسيب، روش درمان )
آسيب : برهم خوردن سيماي منظري بافت از نماي بالا (عكس هوايي )
علت آسيب : استفاده از پوشش نامتجانس (حلب-ايرانيت ) در ساختمان امامزاده و در ابنيه هاي اطراف آن
روش درمان : استفاده از پوشش همگون و هم جنس خصوصا استفاده از پوشش سفالي و در صورت استفاده از پوشش حلب يا ايرانيت و به جهت هماهنگي با پوشش كل بافت از رنگ آميزي قرمز رنگ ، يا قرمز متمايل به قهوه اي استفاده گردد 0 (رنگ روغن )
آسيب : برهم خوردن منظرعمومي بنا
علت آسيب : نصب تيرهاي برق شهري 0 اين تيرها هم از نظر ارتفاع و هم از نظر جنس مصالح بنا را تحت تاثير قرار داده است0 ارتفاع تيرها از بنا بلندتر و جنس تيرها نيز سيماني است0
روش درمان : استفاده از كانالهايي در كف معبر و هدايت سيستم هاي تاسيسات در زيرزمين 0 از آنجايي كه معابر بافت قديم گرگان سنگ فرش بوده معبر حاشيه بناي امامزاده نيز سنگ فرش شود 0
آسيب دوم : برهم خوردن سكوت و آرامش معنوي بنا0امامزاده و مكاني معنوي و مذهبي است و مكاني براي دعا و نيايش ، راز ونياز و نمازخواندن و نياز به آرامش و سكوت دارد 0
علت آسيب : عبور و مرور وسالي نقليه 0
روش درمان : ساماندهي محوطه ، بسته شدن مسير تردد وسايل نقليه 0
آسيب : ترك عميق در قسمت مقرنس هاي ايوان ورودي شمالي بنا 0
علت آسيب:1- تنشهاي حاصل از زلزله هاي مكرردر دوره هاي گذشته در شهر گرگان 0
2- تنشهاي حاصل از عبورومرور وسايل نقليه درمعبر حاشيه بنا
روش درمان : 1- ممنوع كردن عبور و مرور وسايل نقليه
2- تقويت جرزها در ناحيه پي 0
3- پر كردن تركها با ملات مناسب مانند ماسه آهك 0
4- مرمت آجرها
آسيب برهم خوردن زيبايي بنا 0
علت آسيب : كارگذاشتن در جديد آلومينيومي
عامل آسيب رساننده : انسان
روش درمان : حذف درب آلومينيومي 0
آسيب : وجود رطوبت در جرزها ( رطوبت ناشي از آبهاي سطحي ، عدم شيب بندي محوطه بيروني بنا و اسفاده ازسيمان در كف سازي بنا )
علت آسيب : ناكارا بودن سيستم كانال ناكش رطوبت
روش درمان :
آسيب :تخريب بخشهاي وسيعي از نقوش گچبري محراب ، تبله كردن نقوش گچبري،كثيف و كدر شدن نقوش گچبري و كتيبه ها، ترك برداشتن و جدا شدن از بدنه آجري گچبري ها ، فرسايش نقوش 0
علت آسيب : كهولت نقوش ، وجود رطوبت ، نشست گرد وغبار، لانه سازي حشرات و موريانه و مگس و ...
غبار روبي و تميز كردن غيراصولي خادمين و همچنين برخورد كردن زائران و نمازگزاران باعث ايجاد تنش يا حركت يا لرزه و همچنين موجب فرسايش نقوش گچبري مي شود0 وجود رطوبت كه باعث مي شود مصالح به مرور زمان كيفيت و خاصيت چسبندگي و مقاومت خودش را از دست بدهد و ترك يا تبله كرده و از بدنه آجري جدا شود0 رطوبت همچنين باعث كثيفي و كدر شدن نقوش مي شود و از طرف ديگر وجود رطوبت موجب ايجاد بوي هم در فضاي مقدس محراب مي شود 0
عامل : مديريت ناصحيح در بنا،عدم مرمت هاي صحيح (غيراصولي) و عدم دقت در پاكسازي نقوش در لحظه گردگيري
روش درمان : تميز كردن اصولي وصحيح ، گذاشتن محافظ
آسيب : مفقود شدن و تخريب بخشي ازنقوش گچبري( كله قوچها)
علت آسيب : اقدام سودجويانه انسان ها
عامل : عدم مديريت صحيح
روش درمان : استفاده از سيستم هاي الكترونيكي هشدار دهنده 0
آسيب : ريختگي مصالح و بندكشي ها
علت آسيب : طبيعي
روش درمان : پر كردن محل ريختگي توسط مصالح همگون
آسيب : از بين بردن زيبايي بنا
علت آسيب : به كاربردن آجرهايي بزرگتر از ابعاد آجرهاي اوليه عامل آسيب رساننده : انسان
روش درمان : بهتر است در مرمت بناها ، آجرها را بر حسب الگوهاي قديمي چه به لحاظ چيدمان و چه به لحاظ ابعاد، الگو قرار دهيم و از آن تبعيت كنيم 0
توضيح : در داخل بنا تنوع آجر زياد است حتي از آجرهاي شكسته هم براي ديوارچيني استفاده شده است و اين آجرهاي شكسته نشان مي دهد كه در ادوار گذشته دست خورده است 0 آجرهاي استفاده شدهبراي مرمت بنا به ضخامت 5 سانتي متر است كه ممكن است مرمتكارآجري به اندازه 5/2 تا 3سانتي متردر دسترس نداشته است بنابراين از آجرهايي با ابعاد مختلف و حتي شكسته استفاده كرده است و شايد چون مي خواست روي آن را با گچ و خاك بپوشاند زياد برايش مهم نبوده كه به اندازه آجرهاي اوليه باشد 0
آسيب : ايجاد خلل در زيبايي بنا
علت آسيب : انساني ( كارگذاري تجهيزات گرمايي و سرمايي در ديد عموم )
عامل آسيب رساننده : انسان ، مديريت ناصحيح در بنا
روش درمان : كارگذاشتن تجهيزات به طوري كه در زيبايي بنا خلل ايجاد نكند 0
آ آسيب : ايجاد خلل در زيبايي بنا ، تخريب آجرها
علت آسيب : عدم مكان يابي مناسب در اجراي جعبه تقسيم برق ، عامل انساني
روش درمان:كارگذاشتن تاسيسات طوريكه زيبايي بنا را از بين نبرد
آسيب : برهم خوردن زيبايي داخلي بنا
علت آسيب : عدم طراحي مناسب در سيستم تاسيسات برق و عبور ناهنجار سيم ها كه علاوه برهم زدن سيم هاي داخلي بنا موجب تخريب جرزها و آجرها جهت عبور لوله خرطومي ها شده است 0
روش درمان : طراحي مناسب سيستم تاسيسات ، مكان يابي مناسب براي كليدها و پريزها و جعبه تقسيم و لوله ها به طوري كه لوله ها به صورت روكار با روكش مخصوص 0 جعبه تقسيم برق نيز در مكان هايي كه در ديد كافي نباشد مانند پشت دربها
( در موقع بسته شدن )
آسيب : تخريب جرزها و برهم خوردن زيبايي بنا
علت آسيب : اجراي ناصحيح و غيراصولي سيستم برق ،
عامل انسان
روش درمان : به كارگذاشتن پريزها در پايين ديوارها طوري كه در ديد نباشد و همچنين سيم كشي از زيركار 0
نتيجه گيري
لازم به ذكراست كه يك بناي تاريخي قبل از آنكه معرف صورت مسأله فني ـ ساختماني باشد در بر گيرنده يك سلسله روشهاي تفكر و كردار است كه راه و رسم زندگي مردمان عصر خود را باز گو مي كند صرف نظر از اين كه ما امروزه آن راه ورسم ها و تفكرها را نسبت به معاني و مفاهيم و فضاهاي معماري ، تناسبات ، رنگ ها وآهنگ حركت در محورهاي بنا ... وآن روش كاربري مصالح ، عناصر و شالوده كالبدي مجموعه ساخته شده را با سليقه فردي و جهان بيني خود منطبق بيابيم يا ، با ديدن آنها بر فاصله زماني كه نسبت به تاريخ بناي آن فضاها معماري داريم واقف شويم ، اگر قبول كنيم كه بايد به هر صورت به حفظ آنچه از گذشته براي ما بازمانده بكوشيم ، فقط به مسأله نزديك شده ايم . وآنگونه كه در خور آن بنا است نمي توانيم از آن سخن بگوييم مگرآنكه كه بنا را به نيت حفظ اثري جاويدان با همان ديدگاه ساختاري گذشته خود ؛مرمت و جاني دوباره ببخشيم .
آنچه كه در اين تحقيق ارائه شد شمه اي از حال و وضع بنا زيبا و ماندگار امام زاده نور گرگان بود و با توجه به نقايص و معايبي كه از ديدگاه مرمتي به چشم مي خورد و جايگاه بازنده سازي اين بنا را دچار خلل كرده بود در اين تحقيق بيان شد اميد كه مسئولان امر اين نقايص را با چشمي باز بازنگري و جاني دوباره به امام زاده نور گرگان ببخشند ان شاءالله
منابع و مآخذ
1- رابينو،ه. ل.، سفرنامة مازندران و استراباد، ترجمةغلامحسين وحيد مازندرانى، تهران، 1366ش؛
2- ستوده، منوچهر، از آستارا تا استارباد، تهران، زير چاپ؛ قورخانچى، محمدعلى، نخبة سيفيه، به كوشش منصوره اتحاديه و سيروس سعدونديان، تهران، 1360ش؛
3- مشكوتى، نصرت‌الله، فهرست بناهاي تاريخى و اماكن باستانى ايران، تهران، 1349ش؛
4- ملگونف، سفرنامه، ترجمة مسعود گلزاري، تهران، 1364ش؛
5- ميرزا ابراهيم، سفرنامة استراباد و مازندران و گيلان...، به كوشش مسعود گلزاري، تهران، 1355ش؛
6- نقشه (پلان امامزاده نور)، سازمان ملى حفاظت آثار باستانى ايران، دفتر فنى مازندران، 1359ش
Godard, A., P th ? r- E ) r ? n, Paris, 1949
; Herzfeld, E., Der Wand- schmuck der bauten von Samarra und seine Ornamentik, Berlin, 1923
; Hillenbrand , R . , X Salj = q Monuments in Iran . V . the Im ? mz ? da N = r, Gurg ? n n , Iran , London , 1987 , vol. XXV ; Hutt , A. , X Islamic Monuments in Kirm ? n and Khur ? s ? n Provinces n , Iran, London, 1970, vol. VIII; id & L. Harrow, X Islamic Architecture n , Iran, London, 1977, vol.
I; Pope, A.U., A Survey of Persian Art, London, 1967, vol. VIII; Schroeder, E., X The Selj = q Period n , ibid; Soucek, P., X Iranian Architecture: the Evolution of a Tradition n , Highlights of Persian Art, Colorado, 1979
