تفسير آيه ي 32 سوره ي لقمان از تفسير نمونه:

بعد از بيان نعمت حركت كشتيها در درياها كه هم در گذشته و هم امروز، بزرگترين و مفيدترين وسيله حمل و نقل انسانها و كالاها بوده است ، اشاره به يكى از چهره هاى ديگر همين مساءله كرده مى گويد: 

هنگامى كه آنها بر كشتى سوار شوند، و در وسط دريا قرار گيرند و دريا طوفانى شود، و امواج كوه پيكر، همچون ابرها بالاى سر آنان قرار گيرد، خدا را با اخلاص مى خوانند
(و اذا غشيهم موج كالظلل دعوا الله مخلصين له الدين ).

(ظلل ) جمع (ظله ) (بر وزن قله ) است ، و مفسران براى آن چند معنى ذكر كرده اند:

(راغب ) در (مفردات ) مى گويد: (ظله ) به معنى ابرى است كه سايه مى افكند، و غالبا در مواردى به كار مى رود كه موضوع ناخوش آيندى در كار است .

بعضى نيز آن را به معنى سايبان از ماده (ظل ) دانسته اند.

بعضى نيز آن را به معنى كوه گرفته اند.

گرچه اين معانى - در رابطه با آيه مورد بحث - تفاوت زيادى با هم ندارد ولى با توجه به اينكه در قرآن كرارا اين كلمه به معنى ابرهاى سايه افكن آمده و با توجه به اينكه تعبير غشيهم (آنها را مى پوشاند) تناسب بيشترى با معنى ابر دارد، اين تفسير نزديكتر به نظر مى رسد.

يعنى امواج عظيم دريا آنچنان بر مى خيزد، و اطراف آنها را احاطه مى كند كه گوئى ابرى بر سر آنان سايه افكنده است ، سايه اى وحشتناك و هول انگيز.

اينجا است كه انسان با تمام قدرتهاى ظاهرى كه براى خويش جلب و جذب كرده ، خود را ضعيف و ناچيز و ناتوان مى بيند، دستش از همه جا بريده مى شود تمام وسائل عادى و مادى از كار مى افتد، هيچ روزنه اميدى براى او باقى نمى ماند جز نورى كه از درون جان او و از عمق فطرتش مى درخشد.

پرده هاى غفلت را كنار مى زند قلب او را روشن مى سازد، و به او مى گويد: كسى هست كه مى تواند تو را رهائى بخشد!

همان كس كه امواج دريا فرمان او را مى برند، و آب و باد و خاك سرگردان او هستند.

اينجا است كه توحيد خالص همه قلب او را احاطه مى كند، و دين و آئين و پرستش را مخصوص او مى داند.

تفسير آيه ي 31 سوره ي لقمان از تفسير الميزان:

حرف (باء) در جمله (بنعمت الله ) باء سببيت است ، و ذكر نعمت از قبيل مقدمه چينى براى آخر آيه است ، و در آن اشاره است به وجوب شكر خداى تعالى ، در برابر نعمتش ، براى اينكه شكر منعم واجب است .

و معناى آيه اين است كه آيا نمى بينى كه كشتى در دريا به وسيله نعمت او به حركت در مى آيد؟ و آن نعمت عبارت است از اسباب حركت ، و جريان كشتى ، يعنى باد، و رطوبت داشتن آب ، و امثال آن.

بعضى از مفسرين احتمال داده اند كه باى مذكور باى تعديه ، و يا به معناى (مع - با) باشد، و مراد از (نعمت ) طعام و ساير محمولاتى باشد كه كشتى ها بارگيرى مى كنند، بنابر احتمال دوم معنا چنين مى شود كه : آيا نمى بينى كه كشتى با بارش در دريا به حركت در مى آيد؟ و بنابر احتمال اول چنين مى شود: آيا نمى بينى كه كشتى بارش را در دريا به حركت در مى آورد؟

و آيه شريفه با جمله (ان فى ذلك لايات لكل صبار شكور) تمام شده است . 
كلمه (صبار) يعنى كسى كه در هنگام ناملايمات بسيار صبر مى كند، 

و (شكور) يعنى كسى كه در برخورد با نعمت ها بسيار شكرگزار است ، 
و اين تعبير به طورى كه گفته اند كنايه از مؤ من است .

پيام‏ها :

1- از راههاى شناخت خداوند ، مطالعه در طبيعت و اسرار هستى است .
2- كم و زياد شدن طول شب و روز را تصادفى نپنداريم ، بلكه كارى الهى و با طرح و برنامه است . 
3- خورشيد نيز حركت دارد . 
4- حركات اجرام ، زمان‏بندى شده است .

نكته‏ها :
شبيه اين تعبير ، در موارد ديگر قرآن نيز آمده است ، از جمله آيات : 61 و 63 عنكبوت ، 38 زمر و 9 زخرف كه نشان مى‏دهد مشركان ، منكر خالقيت خدا نبودند و انحرافشان در شريك قرار دادن بت‏ها به هنگام عبادت و آرزوى شفاعت از آنان بود ،« ما نَعْبُدُهُمْ إِلَّا لِيُقَرِّبُونا إِلَى اللَّهِ زُلْفى‏ » ، در حالى كه خود ، آنها را از سنگ و چوب تراشيده بودند .
امام باقر عليه السلام ، پاسخ مشركان در اين آيه را نشان فطرى بودن توحيد دانستند . 

پيام‏ها :
1- خالق بودنِ خداوند بر مشركان نيز پوشيده نيست . « لَيَقُولُنَّ اللَّهُ قُلِ الْحَمْدُ لِلَّهِ »
2- مشركان به انحراف خود اقرار ضمنى دارند . « لَئِنْ سَأَلْتَهُمْ ... لَيَقُولُنَّ اللَّهُ »
3- همه‏ ى آفريده‏ها از آن اوست ، پس تنها او را ستايش كنيم . « قُلِ الْحَمْدُ لِلَّهِ »
4- انحراف مشركان معمولًا برخاسته از جهل آنان است . « بَلْ أَكْثَرُهُمْ لا يَعْلَمُونَ »

لِلَّهِ ما فِي السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ إِنَّ اللَّهَ هُوَ الْغَنِيُّ الْحَمِيدُ (26)
آنچه در آسمان‏ها و زمين است از آنِ خداست، همانا خداوند بى‏نياز و ستوده است .

نكات آيه 26 سوره لقمان :

1. خداوند، نه در آفريدن و نه در اداره عالم، نيازمند كسى نيست. «خَلَقَ السَّماواتِ ... لِلَّهِ ما فِي السَّماواتِ ... هُوَ الْغَنِيُّ»

2. تنها خداوند، خالق و مالكِ آفريده‏هاست، «لِلَّهِ ما فِي السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ» و تنها اوست كه بى‏نياز و سزاوار ستايش است. « إِنَّ اللَّهَ هُوَ الْغَنِيُّ الْحَمِيدُ »

3 . سفارش به حمد و ستايش خداوند در آيه‏ى قبل ، به خاطر نياز او نيست. « قُلِ الْحَمْدُ لِلَّهِ ... هُوَ الْغَنِيُّ الْحَمِيدُ »

*******************
تفسير نور ـ ج 9 ـ ص 272

وَ لَوْ أَنَّ ما فِي الْأَرْضِ مِنْ شَجَرَةٍ أَقْلامٌ وَ الْبَحْرُ يَمُدُّهُ مِنْ بَعْدِهِ سَبْعَةُ أَبْحُرٍ ما نَفِدَتْ كَلِماتُ اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ عَزِيزٌ حَكِيمٌ (27)

و اگر آنچه درخت در زمين است ، قلم شوند و دريا و از پسِ آن هفت دريا به كمك آيند ( و مركب شوند تا كلمات خدا را بنويسند ) كلمات خدا به پايان نرسد ، همانا خداوند شكست‏ناپذير و حكيم است .

تفسير ايه ي 27 سوره ي لقمان از تفسير نمونه:

اين آيه ترسيمى از علم بى پايان خدا است ، كه با ذكر مثالى بسيار گويا و رسا مجسم شده است :

قبلا ذكر اين نكته را لازم مى دانيم كه مطابق آنچه در تفسير على بن ابراهيم آمده است : (گروهى از يهود، هنگامى كه پيرامون مساله روح از پيامبر (صلى اللّه عليه و آله و سلّم ) سؤ ال كردند و قرآن در پاسخ آنها گفت : قل الروح من امر ربى و ما اوتيتم من العلم الا قليلا: (روح از فرمان پروردگار من است ، و بهره شما از علم جز اندكى بيش نيست ) اين سخن بر آنان گران آمد و از پيامبر (صلى اللّه عليه و آله و سلّم ) پرسيدند كه آيا اين فقط در باره ما است ، فرمود: نه ، همه را شامل مى شود (حتى ما را).

ولى آنها افزودند اى محمد! تو در مورد خود گمان مى كنى بهره كمى از علم دارى در حالى كه قرآن به تو داده شده ، و به ما هم تورات ، در قرآنت آمده است (كسى كه حكمت به او داده شده خير كثير به او داده شده است ) اين سخنان با هم سازگار نيست !

در اينجا آيه و لو ان ما فى الارض من شجرة اقلام ... (آيه مورد بحث ) نازل شد، و روشن ساخت كه علم انسان هر قدر هم گسترده باشد در برابر علم خداوند ذره بى مقدارى بيش نيست ، و آنچه نزد شما بسيار است نزد خدا بسيار كم است .

نظير اين روايت را از طريق ديگرى در ذيل آيه 109 سوره كهف بيان شده.

به هر حال قرآن مجيد براى ترسيم علم نامتناهى خداوند چنين مى گويد: (اگر آنچه روى زمين از درختان است قلم شوند، و دريا براى آن مركب گردد، و هفت دريا بر اين دريا افزوده شود، تا علم خدا را بنويسند، اينها همه تمام مى شوند اما كلمات خدا پايان نمى گيرد، خداوند عزيز و حكيم است ) (و لو ان ما فى الارض من شجرة اقلام و البحر يمده من بعده سبعة ابحر ما نفدت كلمات الله ان الله عزيز حكيم ).

(يمده ) از ماده (مداء) به معنى مركب يا ماده رنگينى است كه با آن مى نويسند، و در اصل از (مد) به معنى كشش گرفته شده زيرا خطوط به وسيله كشش قلم بر صفحه كاغذ پيدا مى شود.

بعضى از مفسران معنى ديگرى نيز براى آن نقل كرده اند و آن روغنى است كه در چراغ مى ريزند و سبب روشنائى چراغ است ، و هر دو معنى در واقع به يك ريشه باز مى گردد.

(كلمات ) جمع (كلمه ) است و در اصل به معنى الفاظى است كه انسان با آن سخن مى گويد، سپس به معنى گسترده ترى اطلاق شده ، و آن هر چيزى است كه مى تواند بيانگر مطلبى باشد، و از آنجا كه مخلوقات گوناگون اين جهان هر كدام بيانگر ذات پاك خدا و علم و قدرت اويند، به هر موجودى (كلمة الله ) اطلاق شده ، 
مخصوصا در مورد موجودات شريفتر و باعظمت تر، اين تعبير به كار رفته ، چنانكه در باره مسيح (عليه السلام ) در آيه 171 سوره نساءمى خوانيم : انما المسيح عيسى بن مريم رسول الله و كلمته (نظير همين معنى در آيه 45 سوره آل عمران نيز آمده است ).

سپس به همين مناسبت (كلمات الله ) به معنى علم و دانش پروردگار به كار رفته است .

اكنون بايد درست بينديشيم كه براى نوشتن تمام معلومات يك انسان ، گاه يك قلم با مقدارى مركب كفايت مى كند، حتى ممكن است با همين يك قلم انسانهاى ديگرى نيز مجموعه معلوماتشان را بر صفحه كاغذ بياورند ولى قرآن مى گويد: اگر تمام درختان روى زمين قلم شوند، مى دانيم گاه از يك درخت تنومند از ساقه و شاخه هايش ، هزاران بلكه ميليونها قلم به وجود مى آيد، و با در نظر گرفتن حجم عظيم درختان روى زمين و جنگلهائى كه بسيارى از كوهها و دشتها را پوشانيده است ، و تعداد قلمهائى كه از آن به وجود مى آيد، و همچنين اگر تمام اقيانوسهاى روى زمين كه تقريبا سه چهارم صفحه كره زمين را با عمق و ژرفاى بسيار پوشانيده است مركب شوند، چه وضع عجيبى را براى نوشتن ايجاد مى كند و چقدر علوم و دانشها را با آن مى توان نوشت .

مخصوصا با توجه به افزوده شدن هفت درياى ديگر به آن كه هر كدام از آنها معادل تمام اقيانوسهاى روى زمين باشد، و بالاخص با توجه به اينكه
عدد هفت در اينجا به معنى تعداد نيست بلكه براى تكثير است
و اشاره به درياهاى بى حساب مى كند، روشن مى شود كه وسعت دامنه علم خداوند تا چه حد گسترده است و تازه همه اينها پايان مى گيرد و باز علوم او پايان نخواهد گرفت .

آيا ترسيمى براى بى نهايت از اين جالبتر و زيباتر به نظر مى رسد؟ اين عدد به قدرى زنده و گويا است كه امواج فكر انسان را در افقهاى بيكران و نامحدود با خود همراه مى برد، و غرق در حيرت و ابهت مى كند.

با توجه به اين بيان گويا و روشن ، انسان احساس مى كند كه معلوماتش در برابر آنچه در علم خدا است همچون يك صفر در برابر بى نهايت است ، و شايسته است فقط بگويد: (دانش من به آنجا رسيده كه به نادانى خود پى برده ام ) حتى تشبيه به قطره و دريا براى بيان اين واقعيت نارسا به نظر مى رسد.

از جمله نكات لطيفى كه در آيه به چشم مى خورد اين است كه (شجره ) به صورت مفرد، و (اقلام ) به صورت جمع آمده ، تا بيانگر تعداد فراوان قلمهائى باشد كه از يك درخت با تمام ساقه و شاخه هايش به وجود مى آيد.

و نيز تعبير (البحر) به صورت مفرد و (الف و لام جنس ) براى آن است كه تمام اقيانوسهاى روى زمين را شامل شود، بخصوص اينكه تمام اقيانوسهاى جهان با هم مربوط و متصلند و در واقع در حكم يك درياى پهناورند.

و جالب اينكه در باره (قلمها) سخن از قلمهاى اضافى و كمكى نمى كند اما در باره اقيانوسها سخن از هفت درياى ديگر به ميان مى آورد، چرا كه به هنگام نوشتن قلم بسيار كم مصرف مى شود آنچه بيشتر مصرف مى گردد مركب است .

انتخاب كلمه (سبع ) (هفت ) در لغت عرب براى تكثير شايد از اين نظر باشد كه پيشينيان عدد كرات منظومه شمسى را هفت مى دانستند (و در واقع آنچه از منظومه شمسى امروز نيز با چشم غير مسلح ديده مى شود هفت كره بيش نيست ) و با توجه به اينكه (هفته ) به صورت يك دوره كامل زمان هفت روز بيشتر نيست و تمام كره زمين را نيز به هفت منطقه تقسيم مى كردند و نام هفت اقليم بر آن گذارده بودند، روشن مى شود كه چرا هفت به عنوان يك عدد كامل در ميان آحاد و براى بيان كثرت به كار رفته است .

پيام‏ها :
1- مكتب انبيا ، انسان را از ساده‏نگرى و محدود بينى بريده و به بى‏نهايت مرتبط مى‏كند . 
2- كلمات الهى ، قابل شمارش نيستند 

نكته‏ها :

در آيه‏ى 23 ، از محزون شدن پيامبر صلى اللَّه عليه و آله به خاطر كفر گروهى از مردم نهى شده است و اين مى‏تواند به چند دليل باشد :
الف : آنان آن قدر ارزش ندارند كه تو براى آنان محزون شوى .
ب : اندوه براى كفر آنان ، تو را از كارهاى ديگر باز مى‏دارد .
ج : كفر آنان به تو آسيبى نمى‏رساند .
د : تو در تبليغ و موعظه‏ى آنان كوتاهى نكردى تا نگران باشى .
ه : چون كفّار به سوى ما باز مى‏گردند و راهى براى فرار ندارند ، جاى حزن و اندوه نيست .
از مقدم شدن كلمه‏ ى « إِلَيْنا » بر كلمه‏ ى « مَرْجِعُهُمْ » استفاده مى‏شود تنها مرجع اوست و از كلمه ‏ى « مرجع » نيز استفاده مى‏شود كه مبدأ هم اوست ، زيرا « مَرجع » يعنى رجوع به آن چيزى كه در آغاز بوده است . به علاوه « إِلَيْنا مَرْجِعُهُمْ » جمله ‏ى اسميه و نشانه ‏ى قطعى و حتمى بودن معاد است .

پيام‏ها :
1- مقايسه ميان افراد نيك و بد ، يكى از راههاى شناخت و انتخاب است . « مَنْ يُسْلِمْ وَجْهَهُ ... وَ مَنْ كَفَرَ »
متاع كفر و دين بى مشترى نيست *** گروهى اين ، گروهى آن پسندند
2- پيامبر ، دلسوز همه بود و حتى از انحراف و كفر مخالفان نيز رنج مى‏برد . « فَلا يَحْزُنْكَ كُفْرُهُ » 
3- انبيا، به تسلى و دلدارى الهى نياز دارند . « فَلا يَحْزُنْكَ كُفْرُهُ »
4- مسئوليت رهبران دينى ، ارشاد مردم است ، نه وصول نتيجه . « وَ مَنْ كَفَرَ فَلا يَحْزُنْكَ كُفْرُهُ »
5- كفر مردم ، در سرنوشت خودشان مؤثر است . «فَلا يَحْزُنْكَ كُفْرُهُ إِلَيْنا مَرْجِعُهُمْ»
6- كفار شاد نباشند ، زيرا سرانجام گذر پوست به دباغ خانه مى‏افتد . 
7- مرجع و مبدأ انسان‏ها ، تنها خداوند است . « إِلَيْنا مَرْجِعُهُمْ »
8- دو چيز باعث سعه ‏ى صدر و رفع نگرانى مؤمنين از انحراف ديگران مى‏شود :
يكى توجه به علم خداوند و ديگرى توجه به معاد . « فَلا يَحْزُنْكَ كُفْرُهُ إِلَيْنا مَرْجِعُهُمْ ... عَلِيمٌ بِذاتِ الصُّدُورِ » ( حال كه دانستيم خداوند همه چيز را مى‏داند و بازگشت همه به سوى اوست ، پس جاى هيچ نگرانى نيست . )
9- در قيامت ، انسان با گزارش عملكردِ خود روبروست . « فَنُنَبِّئُهُمْ بِما عَمِلُوا »
10- نيت‏ها و انگيزه ‏هايى را كه در دل داشتيم ، خداوند مى‏داند و در قيامت ظاهر مى‏كند . « فَنُنَبِّئُهُمْ ... إِنَّ اللَّهَ عَلِيمٌ بِذاتِ الصُّدُورِ » 
11- توجه به رسوايى روز قيامت ، مى‏تواند مانع لجاجت و پافشارى بر كفر باشد . « فَنُنَبِّئُهُمْ بِما عَمِلُوا »
12- نعمت‏هاى دنيوى ، ما را نفريبد كه در برابر نعمت‏هاى اخروى اندك و ناچيز است . « نُمَتِّعُهُمْ قَلِيلًا »
13- ارزش كارها را با توجه به عاقبت آنها محاسبه كنيم . 
14- كفرِ امروز كافران ، انتخابى است ، « وَ مَنْ كَفَرَ » ولى به دوزخ رفتن فرداى آنان اجبارى است . « نَضْطَرُّهُمْ »
15- رفاه مادى، نشانه‏ى سعادت نيست .

پيام‏ها:
1- بى‏توجهى به آفريده‏ها و نقش آنها در زندگى بشر ، سبب سرزنش و توبيخ است « أَ لَمْ تَرَوْا » . سعدى مى‏گويد :
اين همه نقش عجب بر در و ديوار وجود***هر كه فكرت نكند نقش بود بر ديوار
2- تمام آفريده‏ها هدفدار و به خاطر بهره‏گيرى انسان است . « سَخَّرَ لَكُمْ »
3- انسان قادر است آنچه را در آسمان و زمين است ، به تسخير خود درآورد . 
4- نعمت‏هاى الهى ، هم گسترده و فراوان است ، « أَسْبَغَ » هم در دسترس بندگان ، « عَلَيْكُمْ » و هم متنوّع « ظاهِرَةً وَ باطِنَةً » .
5- نبايد از نعمت‏هاى باطنى خداوند غفلت كنيم و به آنها بى‏توجه باشيم . « أَ لَمْ تَرَوْا ... باطِنَةً »
6- على رغم گستردگى و فراوانى نعمت‏ها ، انسان درباره‏ى خدا مجادله مى‏كند و اين نوعى كفران نعمت است . « أَسْبَغَ عَلَيْكُمْ نِعَمَهُ ... يُجادِلُ فِي اللَّهِ »
7- جدالِ منطقى نيكوست « وَ جادِلْهُمْ بِالَّتِي هِيَ أَحْسَنُ » ، ولى جدالى كه بدون پشتوانه‏ ى علمى و به دور از هدايت الهى و مخالف با كتاب خدا باشد ، بى‏ارزش است « يُجادِلُ فِي اللَّهِ بِغَيْرِ عِلْمٍ وَ لا هُدىً وَ لا كِتابٍ مُنِيرٍ » .
8- در جهان‏بينى الهى ، عقل، فطرت و وحى ، منابع معتبر شناخت هستند ، نه غير آن « عِلْمٍ ، ... هُدىً ... ، كِتابٍ مُنِيرٍ » .

وَ إِذا قِيلَ لَهُمُ اتَّبِعُوا ما أَنْزَلَ اللَّهُ قالُوا بَلْ نَتَّبِعُ ما وَجَدْنا عَلَيْهِ آباءَنا أَ وَ لَوْ كانَ الشَّيْطانُ يَدْعُوهُمْ إِلى‏ عَذابِ السَّعِيرِ (21)

و هر گاه به آنان گفته شود : آنچه را خدا نازل كرده پيروى كنيد . گويند : بلكه ما آنچه را پدرانمان را بر آن يافته‏ايم پيروى خواهيم كرد . آيا اگر شيطان آنان را به عذاب فروزان فرا خواند ( باز هم بايد از او تبعيت كنند ) ؟ !