يا بنيَّ أَقم الصَّلاة و أْمر بالمعروف و انه عن المنكرِ و اصبر على‏ ما أَصابك إنّ ذلك من عزم الأمورِ (17 )
فرزندم ! نماز را برپا دار و امر به معروف و نهى از منكر كن و بر آنچه از سختى‏ها به تو مى‏رسد مقاومت كن كه اين ( صبر ) از امور واجب و مهم است .


نكته‏ها :
مراد از « عزم » در اينجا ، يا عزم و اراده‏ى قطعى خداوند بر انجام اين امور است و يا لزوم عزم و تصميم جدّى انسان بر انجام آنها .
با اين كه در قرآن ، 28 مورد در كنار نماز از زكات ياد شده ، اما در اين جا كنار نماز امر به معروف ذكر شده است . شايد به خاطر آن كه در اين آيه مورد خطاب فرزند است و فرزندان معمولًا ثروتى ندارند كه زكات بپردازند . « أَقم الصَّلاة و أْمر بالمعروف » حضرت على عليه السلام مى‏فرمايد : در مشقت و سختى‏هايى كه در راه امر به معروف و نهى از منكر به تو مى‏رسد ، صبر كن . 
صبر ، گاهى در برابر مصيبت است ، « و بشّرِ الصَّابرِين الَّذين إذا أَصابتهم مصيبة » ، گاهى در برابر انجام وظيفه ، « و أْمر بالمعروف و انه عنِ المنكرِ و اصبر على‏ ما أَصابك » و گاهى در برابر گناه ، چنان كه يوسف در زندان گفت : « ربّ السّجن أَحبّ إليَّ » ... پروردگار ! زندان نزد من بهتر از ارتكاب گناهى است كه مرا به آن مى‏خوانند ، تا آنجا كه فرمود : « إنَّه من يتَّقِ و يصبر فإِنَّ اللَّه لا يضيع أَجر المحسنِين »

پيام‏ها :
1- پاكسازى درونى را با دورى از شرك و بازسازى روحى را با نماز آغاز كنيم . « لا تُشْرِكْ ... أَقِمِ الصَّلاةَ »
2- وجوب امر به معروف و نماز ، مخصوص دين اسلام نيست . ( قبل از اسلام نيز ، لقمان سفارش به نماز كرده است) . 

3- فرزندان خود را از طريق سفارش به نماز ، مؤمن و خدايى و از طريق سفارش به امر به معروف و نهى از منكر ، افرادى مسئول و اجتماعى تربيت كنيم . 

4- كسى كه مى‏خواهد در جامعه امر و نهى كند و قهراً با هوس‏ هاى مردم درگير شود ، بايد به وسيله‏ى نماز خودسازى و خود را از ايمان سيراب كند . 

5- در تبليغ دين و اجراى فريضه‏ امر به معروف و نهى از منكر ، بايد صبر و سعه‏ى صدر داشته باشيم . نهى از منكر ، با تلخى‏ها و نيش‏زدن‏هاى گناهكاران همراه است ، مبادا عقب‏نشينى كنيم .
6- پدر حكيم، رسيدن سختى به فرزندش را مى‏پذيرد و فرمان صبر مى‏دهد ، ولى ضربه به مكتبش را كه سكوت در برابر فساد باشد ، هرگز . « و انه عن المنكرِ و اصبر على‏ ما أَصابك »

نكته‏ها :
كلمه‏ى « وهن » به معناى ضعف جسمانى است ، چنان كه « توهين » به معناى تضعيفِ شخصيّت است .
دايره‏ى احسان ، گسترده‏تر از انفاق است . احسان ، شامل هر نوع محبّت و خدمت مى‏شود ، ولى انفاق معمولًا در كمك‏هاى مالى به كار مى‏رود . در قرآن كريم ، احسان به والدين در كنار توحيد مطرح شده است . « وَ قَضى‏ رَبُّكَ أَلَّا تَعْبُدُوا إِلَّا إِيَّاهُ وَ بِالْوالِدَيْنِ إِحْساناً »


در قرآن ، سه نوع اطاعت داريم :
1- اطاعت مطلق نسبت به خداوند ، پيامبر و اولى الامر . « أَطِيعُوا اللَّهَ وَ أَطِيعُوا الرَّسُولَ وَ أُولِي الْأَمْرِ مِنْكُمْ » 

2- عدم اطاعت مطلق از كافران ، منافقان ، مفسدان ، گناهكاران ، ظالمان و ... « وَ لا تُطِعِ الْكافِرِينَ وَ الْمُنافِقِينَ » ، « لا تُطِعْ مِنْهُمْ آثِماً أَوْ كَفُوراً » ، « لا تَتَّبِعْ سَبِيلَ الْمُفْسِدِينَ » 

3- اطاعت مشروط نسبت به والدين يعنى اگر دستورات مفيد يا مباح دادند ، لازم است پيروى كنيم ، امّا اگر تلاش كردند فرزند را به غير خدا فراخوانند نبايد اطاعت كرد .

پيام‏ها :

1- از سخن حق پيروى كنيم ، چه موعظه‏ى بنده‏ى خدا باشد ، « لقمان » و چه وصيت خداوند سبحان . « وَصَّيْنَا » 

2- همه‏ انسان‏ها ، در هر رتبه و شرايطى كه باشند مديون والدين هستند . « وَصَّيْنَا الْإِنْسانَ » ( « الانسان » شامل همه‏ى مردم مى‏شود )
3- احترام به والدين ، حقى است انسانى ، نه فقط اسلامى ، حتى والدين كافر را بايد احسان نمود . « وَصَّيْنَا الْإِنْسانَ بِوالِدَيْهِ »
4- آن كه زحمت بيشترى مى‏كشد، بايد به صورت ويژه تقدير شود و نامش جداگانه برده شود . « بِوالِدَيْهِ ... أُمُّهُ »
5 در فرمان‏هاى عمومى ، بايد استدلال نيز عام باشد . ( چون مخاطب ، همه انسان‏ها هستند ، باردارى مادران مطرح است كه مربوط به همه‏ى مردم است و هر انسانى مادر دارد ) . « حَمَلَتْهُ أُمُّهُ» 

6- يادى از گذشته‏ها كنيم تا روحيه‏ى شكرگزارى در ما زنده شود . « حَمَلَتْهُ أُمُّهُ »
7- دوران باردارى و شيردادن ، از عوامل پديدآورنده‏ى حقوق مادر بر فرزند و مهم‏ترين دوران شكل‏گيرى شخصيت فرزند است . 

8- جدا كردن كودك از شير مى‏تواند در خلال دو سال باشد و واجب نيست بعد از پايان دو سال باشد . ( كلمه‏ « فصال » به معناى بازگرفتن كودك از شير است و « فِي عامَيْنِ » ، نشان آن است كه در لابلاى دو سال نيز مى‏توان كودك را از شير گرفت ، گرچه بهتر است دو سال تمام شود . )
9- تحمل سختى در راه انجام وظيفه ، سرچشمه‏ى پيدايش حقوق فوق العاده است . كسانى كه با وجود ضعف و خستگى بار مسئوليّتى را بر دوش مى‏كشند ، حق بيشترى بر انسان دارند . « وَهْناً عَلى‏ وَهْنٍ »
10- سپاسگزارى از والدين ، از جايگاه والايى نزد خداوند برخوردار است . بعد از شكر خداوند ، تشكر از والدين مطرح است .
11- حقِّ خداوند، بر حقّ والدين مقدّم است. «أَنِ اشْكُرْ لِي وَ لِوالِدَيْكَ» تشكّر و احسان به والدين، ما را از خداوند غافل نكند. 
12- سرانجام همه‏ى ما به سوى خداست ، پس از ناسپاسى نسبت به والدين بترسيم . « إِلَيَّ الْمَصِيرُ » 

13- انسان به طور فطرى گرايش توحيدى دارد و ديگران براى مشرك كردن او تلاش مى‏كنند . « جاهَداكَ »
14- شرك، هيچ گونه منطق علمى ندارد . « لَيْسَ لَكَ بِهِ عِلْمٌ » 
15- تقليد كوركورانه ممنوع است . « ما لَيْسَ لَكَ بِهِ عِلْمٌ فَلا تُطِعْهُما » 
16- حقّ خدا ، بر هر حقى از جمله حق والدين ، مقدم است . « فَلا تُطِعْهُما »
17- همزيستى مسالمت‏آميز با غير مسلمانان ، بدون تبعيت از فرهنگ آنان جايز است . « فَلا تُطِعْهُما وَ صاحِبْهُما ... مَعْرُوفاً » 
18- كار خوب و معروف در هيچ حالى نبايد ترك شود . « صاحِبْهُما فِي الدُّنْيا مَعْرُوفاً » 
19- تا آخر عمر بايد با والدين به نيكى رفتار كرد . ( حتى با والدين مشرك ) « صاحِبْهُما فِي الدُّنْيا مَعْرُوفاً » 
20- انسان‏هاى خدايى ، شايسته الگو شدن هستند . « وَ اتَّبِعْ سَبِيلَ مَنْ أَنابَ إِلَيَّ» 
21- ايمان به معاد، ضامن اصلاح امور و اطاعت انسان از راه خداست . « إِلَيَّ مَرْجِعُكُمْ »

13- و إذ قال لقمان لابنه و هو يعظه يا بني لا تشرِك باللَّه إن الشّرك لظلم عظيم 
و (ياد كن) زمانى كه لقمان به پسرش در حال موعظه‏ او گفت : فرزندم ! چيزى را همتاى خدا قرار نده ، زيرا كه شرك ( به خدا ) ، قطعاً ستمى بزرگ است .

نكته‏ها :
موعظه ، يكى از راه‏هاى دعوت به حق است و هيچ كس از آن بى‏نياز نيست . يكى از نام‏هاى قرآن ، موعظه است. « قد جاءتكم موعظة من ربّكم » و در كتاب‏ هاى حديث ، فصلى مخصوصِ مواعظ به چشم مى‏خورد .
در برخى روايات آمده است : 
گاهى پيامبر صلى اللَّه عليه و آله به جبرئيل مى‏فرمود : مرا موعظه كن . حضرت على عليه السلام نيز گاهى به بعضى از يارانش مى‏فرمود : مرا موعظه كن ، زيرا در شنيدن اثرى است كه در دانستن نيست . 

پيام‏ها:
1 - شيوه‏هاى تربيتِ فرزند را از بزرگان بياموزيم . «و إِذ قال لقمان لابنه »
2 - در موعظه بايد ابتدا ، ذهن و حواس شنونده را به خود متوجه كنيم . « يا بنيَّ »
3 - موعظه بايد بر اساس حكمت باشد . « و لقد آتينا لقمان الحكمة ... و هو يعظه »
4 - فرزند ، به نصيحت نياز دارد . از فرزندانمان غافل نشويم . « قال لقمان لابنه »
5 - در تبليغ ، ابتدا از نزديكان خود شروع كنيم . « قال لقمان لابنه »
6 - از بهترين راه‏هاى تربيت صحيح فرزند ، گفتگوى صميمى با اوست . « و هو يعظه يا بنيَّ »
7 - از رسالت‏هاى پدر نسبت به فرزند ، موعظه است . 
8 - با نوجوان بايد با زبان موعظه سخن گفت ، نه سرزنش . 
9 - موعظه بايد با محبّت و عاطفه همراه باشد . 
10 - يكى از شرايط تأثير موعظه ، احترام و شخصيت دادن به طرف مقابل است .« يا بنيَّ »
11 - در ارشاد و موعظه ، مسايل اصلى را در اولويت قرار دهيم . 
12 - مهم‏ترين و محورى‏ترين بُعد حكمت ، توحيد است. « آتينا لقمان الحكمة ... قال ... لا تشرِك »
13 - شرك ، بزرگ‏ترين خطر و اصلى‏ترين مسئله است ، در نزد خداوند ، همه‏ى دنيا متاع قليل است « متاع الدنيا قليل » ، ولى شرك ظلم عظيم است ، يعنى اگر همه‏ى دنيا را به كسى بدهند كه مشرك شود ، نبايد بپذيرد .
14 - مواعظ خود را با دليل و منطق بيان كنيم . « لا تشرِك ... إِنَّ الشّرك لظلم عظيمٌ »